همواره ما شاهد بودیم یک مدیر یا مسئول و حتی کارکنان دولتی وقتی تخلفی را مرتکب می شوند آنها را باعناوینی مثل «انفصال از خدمات دولتی» مجازات یا تنبیه می کنند حال سوالات زیادی در این باره پیش می آید که ایا این تنبیه یا مجازات است و ایا توانایی پیشگیری از جرم را دارد و ایا اصلا این فرد دوباره می تواند بعد از دوره انفصال به محل خدمت خود بازگردد و یا اصلا فردی که قبلا به سازمان و یا اداره خود خیانت کرده و تخلفی را مرتکب شده آیا صلاحیت بازگشت دوباره به خدمت را دارد اینها سوالاتی است که همواره مطرح است و خیلی ها هم بی پاسخ می ماند.
در این باره ما با دکتر "قاسم جعفری" دارای دكترای فقه ومبانی حقوق اسلامی و نماینده مردم بجنورد، مانه و سملقان و راز و جرگلان در مجلس شورای اسلامی به گفتگو نشسته ایم.
در قانون به تخلف کارکنان و مسئولان دولتی چگونه پرداخته شده است؟
نظام در واقع وقتی کسی را سر کاری می گمارد این بدان معنا است که اعتماد ملت را تقدیم آن فرد کرده است بر اساس ایه شریفه قران که می فرماید « ان الله یامرکم ان تودوا الامانات الی اهلها » خداوند متعال در این ایه می فرماید شما باید امانت را به امانتدار بسپارید، امیر المومنین علی (ع) در نهج البلاغه خطاب به مالک می فرماید «کسانی را برای کار انتخاب کن که هم حسن شهرت و هم حسن اصل و نسب و هم حسن تدبیر و هم توانمند و اخلاق خوب داشته باشند» پس بنابراین کسانی که در مسئولیت های ریز و درشت در نظام اسلامی انتخاب می شوند در واقع در حیطه وظایف و اختیارات خودشان امانت دارانه برخورد می کنند . طبیعتا ما در زمان امیر المومنین هم داشتیم کسانی که به عنوان والی و استاندار معرفی شدند اما آنها درست انجام وظیفه نکردند و به نوعی خیانت کردند و حضرت بلافاصله به محض اینکه مطلع شد نامه نوشت که باید این منصب را رها کنید و بر گردید برخی برگشتند و برخی هم فرار کردند و به دامان معاویه پناه بردند طبیعتا آینده این کار مشخص و معین است.
حالا اگر افراد کارشان را درست انجام دادند و به وظیفه خودشان درست عمل کردند قابل تقدیر هستند چون عمل کردن به وظیفه همانطوری که خداوند متعال به ما می گوبد نماز بخوانید و نماز خواندن واجب است در مقابلش ثواب هم به ما می دهد، بنابراین اگر یک کسی در حیطه اختیاراتش درست عمل کرد هم به او می گوییم دستت درد نکند این هیچ اشکالی ندارد. اما اگر کسی تخطی کرد بالاخره باید یک بازدارندگی هایی باشد این بازدارندگی ها برابر با قانون مشخص شده است و می تواند در دادگاه صالحه محاکمه شود و مجازات وی هم می تواند مالی باشد و هم می تواند حبس باشد و انفصال از خدمات دولتی نیز یکی از موارد بازدارندگی است.
سیستم های نظارتی باید کنترل بسیار خوبی بر روی کارکنان و مسئولان داشته باشند و اگر موارد خلافی کشف شد به منظور بازدارندگی باید عادلانه اما قاطعانه با آن تخلف برخورد شود لذا هم وضع قوانین درست مهم است و هم اجرای قانون برای همه و همچنین عادلانه اجرا کردن بدون مسامحه در حق بیت المال. بنابراین به نظر می رسد که اگر اینها با هم انجام شوند آن موقع ما به سوی یک حکومت عادلانه ای که می خواهد مقدمه ای برای حکومت کریمه حضرت ولی عصر(عج) باشد می توانیم قدم های جدی برداریم.
آیا انفصال از خدمات دولتی به این معنا است که شخص متخلف می تواند بعد از دوره انفصال به محل کار خود باز گردد؟
ما یک اصل را در قانون داریم و آن این است که مجازات باید تناسب با جرم داشته باشد، مثلا جرم هایی است که بازدارندگی اش را با یک مجازات مختصری می شود انجام داد و از طرفی ما باید جنبه تربیتی این قضیه هم نگاه کنیم فرض کنید شخصی خلاف کوچکی را انجام داده است این فرد را به طور دائم محروم کنیم حتما از آن طرف مفاسد بیشتری را به بار خواهد آورد اینکه می گوییم باید عادلانه باشد به همین دلیل است که این تناسب در سرتاسر قرآن کریم و سیره نبوی و سیره اهل بیت (ع) در نظر گرفته شده است لذا اگر جایی گفته می شود که فرد متخلف یک سال از خدمات دولتی منفصل شود یعنی این یک سال به نوعی جنبه تنبیه برای این فرد دارد در این یک سال متوجه شود که این مسیری که رفته خطا است یعنی قانون گذار این احتمال را داده که این فرد جرمی را مرتکب شده که با مجازات یک سال انفصال از خدمت متوجه خطای خودش می شود و می تواند خودش را ترمیم کند و به سر کار خودش باز گردد و منشأ اثر باشد
اما یک موقع است که جرائم بزرگی را مرتکب شده که قابل اصلاح نیست و به فرض آن تخلف را بارها مرتکب شده است یا خلاف بسیار بزرگی صورت داده است اینجا دیگر قابل جبران نیست لذا می گویند امانت داری بر آن فرد امکان ندارد و خیلی وقت ها هم است که گاهی شرایطی پیش می اید که ممکن است آن متولی در قضیه دخیل نیست اما ما باید یک کسی را مسئول آن کار بدانیم لذا هر نمونه ای را باید جدا دید مثلا در روستای شین آباد بخاری آتش می گیرد ما وزیر آموزش و پرورش را به مجلس می کشانیم و از ایشان سوال می کنیم چون قانون گفته وزیر مسئول است اما اگر بخواهیم بررسی خیلی جدی داشته باشیم آن فردی که بخاری را خاموش نکرده مسئول است وزیر که خبر نداشته است و فاصله وزیر با آن مکان هم طولانی است و وزیر در طول عمرش حتی آن فرد را ندیده است ولی باید یکی پاسخگو باشد پاسخگو بودن وزیر یعنی اینکه او سعی کند سیستم های نظارتی و کنترل خود را قوی کند که کمترین حوادث را داشته باشد لذا انفصال برای این است که گاهی ممکن است یک مسئولی رأسا و مستقیما دخالت نداشته اما همینکه مسامحه و غفلت کرده این کار را می کنند تا تنبیه شود که این کار را دیگر انجام ندهد لذا باید هر پرونده ای را جدا دید.
به نظر شما انفصال از خدمات دولتی مجازات نیست بلکه نوعی تنبیه است؟
بله. اسلام در خیلی از موارد وضع مجازاتش جرم شناسانه است نه با نگاه حقوقی صرف و خشن، فقط به دنبال مجازات کردن فرد نیست گاهی هم به دنبال تنبیه است برای اینکه فرد متوجه شود. در جرم شناسی می گویند ضمن اینکه این مجرم را شناسایی می کنیم به دنبال دلیل ارتکاب آن جرم هم هستیم یعنی اگر دزدی کرده علتش چی بوده فقر و بیکاری بوده یا چیز دیگری است. حضرت علی (ع) این کار را می کرد اگر می گفت سارق دستش را قطع کنید بعد هم می گفت این فرد را ببرید و از بیت المال ابزار کار به او بدهید تا بتواند کار کند این نگاه یک نگاه جرم شناسانه است.
الان یک سوال پیش می آید مدیری که تخلف کرده و به یک سال انفصال از خدمات دولتی محکوم شده از کجا مشخص می شود که ایشان در این مدت متنبه شده اند و باید دوباره بر سر کار خود حاضر شوند؟
کلا وضع مجازات خودش جنبه تنبیه و بازدارندگی دارد من مثال ساده ای بزنم مجلس شورای اسلامی تنها جایی است که نماینده اگر صبح تأخیر کرد اسمش در رادیو سراسری اعلام می شود خود همین اعلام اسم نوعی مجازات است ونوعی تنبیه است یعنی اینکه حواست باشد که دفعه بعد منظم باشی و سر وقت حاضر شوی. بنابراین همینکه فردی را شش ماه یا یک سال محروم می کنند همکارانش می گویند که فلانی سر کار نیامده است و آن فرد احساس می کند که شخصیتش زیر سوال رفته است و تلاش می کند که آنرا ترمیم می کند و سعی می کند که جبران کند مجازات خیلی وقت ها جنبه بازدارندگی و تنبیه را در ذات خودش دارد اما اگر سیستمی وجود داشته باشد نظارت کند که طی این مدتی که فرد انفصال از خدمت بوده جرم جدیدی را مرتکب نشده است و از کار خود پشیمان شده است بسیار خوب است./ سیاست ما