کیهان فرهنگی: آیا اینها همه کاربردی است؟
هراتی: بله، همه کاربردی است . توضیح می دهم: هم کاربردی است و هم روش غیرمستقیم . اینها همه پایه است . مثلا اگر با الفبا اسب درست کرده ام، بازهم همان روش ها را در اثر دیگری نشان داده ام که مثلا نوشته: «یاباقی» . در ستاره ای هفت گوشه دوره تیموری را آورده ام و زیر آن نوشته ام: «طرح هندسی برای کاشی از مسجد گوهرشاد مشهد .» و نام صاحب اثر را هم نوشته ام که بازسازی آن کار مرحوم «استاد محمد رضوان» است . و تمام مراحل آن را یکی پس از دیگری و به ترتیب نشان داده ام که چگونه جداگانه و مرحله ای کار می کرده اند و بعد آنها را روی هم قرار می داده اند تا بشود: «یاباقی» و حالا در آموزش هنر برای نقاشی و خط این روش را «نقاشی قدم به قدم» یا «خوش نویسی مرحله» نام نهاده ایم .
کیهان فرهنگی: بنابراین، یک دوره کامل آموزش نقاشی برای گروه های سنی مختلف و مقاطع تحصیلی ابتدایی تا دبیرستانی فراهم آمده است؟!
هراتی: بله، اول معلم سازی کرده ایم، بعد کتاب های آموزشی را نوشته ایم . نکته دیگری که نباید فراموش بشود این است که من تصمیم گرفته بودم حتی الامکان کتاب های آموزشی به صورت جمعی تألیف شود و بنده تا آنجا که ممکن باشد کار فردی آموزشی انجام ندهم .
کیهان فرهنگی: برخلاف معمول؟!
هراتی: بله، ما براساس تجربه های سالیان دراز این روش را انتخاب کردیم . حتی بعدها من متوجه شدم تاگور؛ فیلسوف، حکیم و شاعر ارجمند بزرگ هند و اولین آسیایی برنده نوبل، که سرود ملی هند هم از آثار اوست، و وزیر فرهنگ و هنر هند هم بوده، همین روش را برای کشور هند بعد از نجات از استعمار در پیش گرفته بود .
کیهان فرهنگی: از آثار دیگری که دارید، نام ببرید .
هراتی: آقای دکتر حدادعادل که ریاست سازمان پژوهش را عهده دار بودند، از من خواستند که به تناسب کتاب های درسی، کتاب های کمک آموزش هم در مورد شیوه های آموزش و سنت ها، تألیف شود .
علاوه بر کتاب تمرین خط تحریری، کتاب خط معقلی که با استاد کشاورز کار کردیم، «بافت های کاغذی» که استاد کشاورز آن را ویراستاری کردند، و همینطور کتاب «بافته های حصیری» و کتاب «از ساختن تا پرداختن» که اولین کتاب تألیف شده درباره ساخت کاغذ الوان و ابر و باد است کار کرده ام، اینها کتاب هایی هستند درباره هنرهای از یاد رفته و شیوه های آموزش سینه به سینه، که امیدوارم پل های ارتباط هنر گذشته و امروز برای نسل جوان باشد .
کیهان فرهنگی: کتاب نگارگری مربوط به چه مقطع تحصیلی است؟
هراتی: هنر نگارگری مربوط به دوره دبیرستان است و هنوز هم تدریس می شود و اولین کتاب آموزشی است که تاکنون به این هنر ملی و اسلامی پرداخته است و هنوز هم تدریس می شود . کتاب «عکاسی» هم مربوط به همین دوره است که با آقای دکتر ستاری استاد محترم دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران به طور مشترک تألیف کرده ایم . این اثر نکاتی بسیار مهم، ظریف و کاربردی دارد . در همین رابطه، کلاس آموزش معلم عکاسی را برای سطح کشور با عنوان «تأمین مدرس کمال الملک» در نیشابور گذاشتیم و برخی آثار عکاسی انجام شده در همان دوره را در کتاب چاپ کردیم .
به یاد دارم که دکتر ستاری، مدیر گروه عکاسی دانشکده هنرهای زیبا، از دانشجویان خود خواستند که از نقاط مختلف کشور عکس بگیرند . جالب است که بدانید، این کتاب عکاسی، تنها کتابی عکاسی است که عکس های آن فضاهای مختلف ایرانی را دربردارد . البته از منابع دیگر هم ممکن است برای بیان تصویری استفاده شده باشد، ولی اغلب کار دانشجویان ایرانی است که به صورت زیرنویس عکس ها آمده است .
کیهان فرهنگی: درباره مجموعه کتاب های «کارگاه نقاشی» هم توضیح بفرمایید، این آثار با همکاری چه کسانی تألیف شدند؟
هراتی: این آثار هم کار مشترک است که به سفارش وزارت ارشاد و براساس استانداردهای تعیین شده، تألیف گردید . ولی این بار با فرزندم - الهام هراتی - کار کردم که فارغ التحصیل دانشگاه هنر و مدرس هنر در مشهد است . در دامان مرحوم پدرم و این حقیر، تجاربی ارزنده را ذخیره کرده اند .
کتاب های کارگاه نقاشی با آبرنگ، کارگاه نقاشی با مداد رنگی و پاستل، حاصل کار مشترک با ایشان است . اما دو جلد کتاب کارگاه نقاشی با رنگ روغن، اثر مشترک با استاد مشتاق است، کارهای صفحه آرایی و گرافیک هم حاصل کار فرزندان من است .
کیهان فرهنگی: در این آثار تا چه میزان وجوه پژوهشی را می توانیم شاهد باشیم .
هراتی: پرداختن به پژوهش هنری و شناخت حیطه های نظری و کارهای عملی و کاربردی، تا رسیدن به مهارت هنری در سرلوحه همه کارهای من قرار دارد . بنابراین، در این کتاب ها، هم وجوه پژوهشی داریم و هم وجوه عملی و کاربردی . زیرا دانشجویانی که از دانشکده های هنری فارغ التحصیل می شوند، فقط واحدها را پاس می کنند و کمتر تجربه عملی دارند . در اینجا بود که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از من خواست که تا این وجوه مهم را مطرح یا تقویت کنم .
بحمدالله، با وجود هزینه های فوق العاده سنگین چاپ رنگی، هر کتاب در حدود 200تصویر رنگی آموزش هنری دارد .
در همین راستا، دو کتاب پژوهشی هنری به اسامی «کرشمه ساقی» و «بوم سنتی در هنرهای ایرانی» را به طور مشترک با استاد مهدی عتیقی تألیف کرده ام که اولی، معرفی یک مجموعه مرقع آثار میرعماد و محمد زمان از استادان عصر صفوی است، که در هند جمع آوری شده است . البته، پس از لشگرکشی نادرشاه به آنجا آسیب دیده بود، و بعد توسط میرزا مهدی خان استرآبادی جمع آوری شد . مرقع سازی و تذهیب آن، کار اساتید دوره زندیه و افشاریه است که به وسیله احمدشاه قاجار به خارج منتقل گردید و هم اکنون در موزه آرمیتاژ است . آثاری از این مرقع را معرفی و فنون آن را بازگو کرده ایم .
دیگری، بوم سنتی است که اولین مکتوب از تجارب تخصصی است که تاکنون در این باره منتشر شده و حاوی مطالب و مسایل بسیار مهم و ناگفته ای از هنرهای سنتی ایرانی است .
کیهان فرهنگی: شما کتاب هایی همراه با نمونه های هنرهای از یاد رفته نظیر آیه نگاری و کتیبه نویسی، تجلی هنر در کتابت بسم الله و قرآن محلی هم دارید، مخاطب این آثار چه کسانی هستند؟
هراتی: تألیف و برنامه ریزی این کتاب ها در ادامه همان کارهای پژوهشی است . رسیده ام به این موضوع که هرچند برای همه گروههای دانش آموزی و دانشجویی کار کرده ام، اما برای مخاطبان اصلی و عاشق هنر، کار نکرده ام . در این خصوص در دو بخش «خط و خوشنویسی» ، و «هنرهای سنتی» برنامه ریزی کردم:
انتخاب اولویت «خط و خوشنویسی» به دلیل آن است که خط در مذهب ما به شرافت کتابت قرآن مجید مفتخر است . من یک مجموعه پژوهش مستند نسخه شناسی هنر و خطوط قرآنی را انجام دادم، که تجلی هنر در کتابت «بسم الله» اولین آنهاست و در آن مستندات تلاش های کاتبان را در آیه نگاری قرآن به سه زبان عربی، فارسی و انگلیسی مکتوب می بینند .
این کار از سال 60 شروع شد و 66چاپ شد . بعد به این نتیجه رسیدم، که حالا دیگر وقت نمونه سازی آنهاست . زیرا کتاب «تجلی هنر در کلمه بسم الله» مبانی شناختی خوشنویسی را در اسلام مطرح کرده بود، و حالا باید نمونه های آن را می ساختیم .
نکته ای که من ضمن تألیف این اثر دریافتم این بود، که ما «پنجاه و دونوع خط» داریم نه هفت نوع البته، مؤلف «الفهرست» درهزار سال قبل می گوید: تنها درخراسان 42 خط رواج دارد!
ولی من آثار 52 خط را پیدا کرده ام، شاید امروز بیشتر هم شده باشد زیرا به نمونه های دیگری هم دسترسی پیدا کرده ام . حالا این خطها بعد از هزارسال سکوت باید خوانده شوند، باید شناخته شوند تا نسل هنرمند امروز هم بتواند آن را ادامه دهد . زیرا درپس هر یک از اینها، یک فرهنگ زنده و یک هویت پنهان است و زیباشناسی ها، خلاقیت ها و کاربردهای آن مورد استقبال قرار می گیرد . حتی نوآوری هایی دارند که در غبار زمان گم شده اند . به همین جهت، با مرحوم استاد عطار هروی که با مرحوم پدرم آشنایی داشتند و دراوایل سال 60 از افغانستان به ایران آمده بودند، این موضوع را مطرح کردم، ایشان استقبال کردند و خواستند که با هم این کار را دنبال کنیم، زیرا ایشان هم، چنین کاری را دنبال می کردند . خداوند کمک فرمود تا تنها هنرمند جهان اسلام که خواندن و نوشتن کتیبه ها را میراث دارد، به کمک من بیاید، حاصل این دیدار، کارمشترک «قرآن محلی» بود که انتشارات سروش آن را به چاپ رساند .
این قرآن جزء سی ام را دربرمی گیرد و هر سوره با یکی از خطوط از یاد رفته، نوشته شده است .
ضمنا واژه محلی به معنی آراسته است که کنایه از آیه نگاری های آراسته به خطوط کهن است .
کیهان فرهنگی: چرا رفتید سراغ جزء سی ام؟
هراتی: به دو علت، یکی این که جزء سی ام را همه می شناسند و درهمه خانه ها وجود دارد .
دراین جزء، سوره های کوتاه وجود دارد که هرکس مایل باشد می تواند این خطوط را با خطوط قرآن های رسم الخط امروز مقایسه کند .
بنابراین، ساده ترین و فراگیرترین شیوه آموزش این خطوط - و بهترین شیوه برای آشنایی علاقه مندان با خطوط از یاد رفته - همین روش تطبیق است .
دوم این که مرحوم استاد عطار هروی درآن زمان بیش از 77 سال سن داشتند وکتابت همه قرآن از حوصله و توان ایشان خارج بود .
کیهان فرهنگی: شیوه کار چگونه بود؟
هراتی: صحبت می کردیم . دردیدارهای ایشان و مرحوم پدرم خاطراتی از آثار هنری گذشته، نقل می شد، که مثلا دریک جا کتیبه ای دیده اند که نوع خط آن، چنین بود و شکل آن، چنان بود . من می نشستم مطابق آنچه آنها می گفتند طرح اولیه و ترکیب کلی کتیبه ها را طراحی می کردم و جای آیات یا نوع کتاب را هم یادداشت می کردم .
کیهان فرهنگی: ایشان از حافظه می گفتند:
هراتی: بله، ایشان همه را به حافظه سپرده بودند و به خصوص نمونه هایی را که در جوانی درافغانستان دیده بودند و بعد ویران شده بود و همینطور با پدرم برای یکدیگر بازگویی می کردند . من طرح اولیه را تهیه می کردم .
کیهان فرهنگی: پس تصویری از نمونه عینی دردست نداشتند؟
هراتی: خیر . نمونه ها براساس نقل قول آنان طراحی شد، بعد که نام خطوط را می نوشتم در اثر تحقیق درچند سفرنامه، عکس هایی از برخی دیوانه ها را دیدم، به فکر افتادم نمونه سازی کنم، این بود که بعد از مدتی گفتم: «استاد می خواهم این خطوط را اجراء کنیم .
حالا بیایید، بفرمایید درهرکدام از طرح ها چه چیزی نوشته بودند، یک جمله یا هرچیزی که به یادتان می آید، آنها را برای ما بگویید .
ایشان گفتند: بیشتر اینها ربنا بود . مرحوم پدرم، آیات ربنا راحفظ بودند . به کمک ایشان آیات را پیدا کردیم و درجای هرکدام می نوشتم .
کیهان فرهنگی: کار مشترک از یک گروه سه نفری؟!
کشفی: یعنی اشارات استاد هروی، نشانی پدر و کارپسر!
هراتی: درمراحل بعدی توضیح می دادند که مثلا این نمونه درمحراب کار شده بود، یا آن یک لوح مسبح بود .
من می پرسیدم: لوح مسبح یعنی چه؟
می فرمودند: «لوحی که با تسبیح آیات شروع شده باشد .
من خیلی سریع یادداشت می کردم، زیرا کشفی تازه برایم مطرح بود که آن، لوح مسبح بود .
حالا باید دنبالش بروم و از اعماق تاریخ هنر فراموش شده، آن را بیرون بکشم . حالا چگونه و از کجا؟! به عنایت خداوندی امیدوار بودم .
کیهان فرهنگی: شما بعد از کارطراحی به دنبال مقایسه اینها با کتیبه های موجود هم رفتید؟
هراتی: بله، مثلا من رفته ام دراصفهان و دربسطام درمقبره بایزید بسطامی، نمونه این کارها را پیدا کردم که بعضی از آنها را هم درمتن کتاب آوردم . حالا درحاشیه هرعکس هرکدام یادداشت نویسی کرده ام، مثلا در صفحه ای نوشته ام «جلوه هایی از اقلام کتاب های بقعه امام زاده جعفر اصفهان .»
کیهان فرهنگی: پس درعمل هم نمونه هایی پیدا شد؟
هراتی: این کار، کاری شد کارستان . اسم نمونه خطها را درمتون پیدا کردم و حالا روی آثار اسم گذاری کردم و بعد همه را مقایسه کردم و دیدم همه با هم همخوانی دارند . مثلا یکجا که کتیبه با «قلم کوفی گره دار خورشیدی» است . نقش خورشیدی به صورت گره بندی درمتن آیه مبارکه فلاتحسبن الذین قتلوا ... در وسط آن نیز کلمه شهید به صورت معقطی خورشیدی آمد . همه خطوط معقلی ها در اثر گذشت زمان، ساییده شده ولی می توان دید که در اوج حکومت حنفی ها، ذکر هنرمندان علوی «علی، علی» است .
کیهان فرهنگی: درشهر دیگری نمونه های خطوط پیدا نشد؟
هراتی: چرا . من رفته بودم به دیدار گنبد علویان درهمدان . ابتدا فقط نوشته های کوچک خط معقلی و کوفی آجری «علی» را در گوشه و کنار بنا دیدم، ولی از آنجا که ما خراسانی هستیم و درموقع بیرون آمدن هم سلام می دهیم، وقتی در حال خارج شدن بودم، و از فاصله دورتر هم سلام دادم، دیدم نوشته های ذکر «علی علی» به اندازه تمام طول بارگاه است و ازفاصله دور خوانده می شدند .
بعدهم اطراف را نگاه کردم، در دیوارهای جانبی هم دیدم، به همین روش نوشته ها حدود هزار سال است که پابرجاست . هزارسال نفس آرزو کند که تو لب بر لبش نهی بعداز هزارسال که از خاکش سبو کنند و این موارد وشواهد متعدد نشان می دهد که اقلام چند خطی بسیاری وجود داشته اند و تألیف قرآن محلی، برهمین اساس اقلام چند خطی را کاری سترک درجهت بازشناسی هنرهای از یاد رفته و مستند می دانم .
نمونه دیگر از این خطوط مقبره خواجه عبدالله انصاری است که در هرات قراردارد که مرحوم استاد هروی می گفت و پدرم هم نمونه های دیگر آن را در نقاط دیگر ایران نام می برد، که به آنها درمقدمه کتاب اشاره مختصری شده است .
کیهان فرهنگی: از میان این خطها کدام یک را می توان مورد توجه خاص قرارداد؟
هراتی: به طور کلی هریک درجای خود جایگاهی دارند . اما خط کوفی به دلیل این که خط قدیمی و اسلامی است و ازسویی منسوب به حضرت علی (ع) است و ازطرفی به علت قابلیت های زیباشناسی فوق العاده آن در آیه نگاری هم از آن استفاده شده و مورد توجه خاص ایرانیان قرارگرفته که در ارتقاء و تحول آن هم نقش داشته اند .
ضمنا خطوط نسخ، ثلث، تعلیق و نستعلیق و شکسته هم از ابداعات ایرانیان است .
کیهان فرهنگی: در خصوص انتساب خط کوفی به حضرت امیر، نمونه ای هم ذکر بفرمایید .
هراتی: در کتابخانه های مختلف کشورهای اسلامی، نجف اشرف، آستان قدس رضوی و موزه های ایران باستان و گلستان، برگ هایی از مصحف شریف، منسوب به آن حضرت به خط کوفی اول هجری بر روی پوست نگاهداری می شود، که بدون اعراب و نقطه و علائم دیگر است . نسخه موجود در کاخ موزه گلستان هم خبر از کتابت قرآن و تذهیب منسوب به آن حضرت در تاریخ هفتمین سال هجری نبوی دارد . با توجه به سفارش های مؤکد حضرت رسول (ص) و آنچه در «الفهرست ابن لندیم» و «تاریخ قرآن» زنجانی هم آمده که می فرماید:
«ای علی، قرآن در پشت رختخواب من در صحیفه ها و حریرها و کاغذها، نوشته شده: آنها را برگیر و همه را جمع کن» و حضرت علی «ع» هم بنابر همین وصایا قسم یاد می کند که عبا به دوش نیفکند مگر برای نماز تا قرآن را جمع آوری کند، که چنین هم کرد و قرآن ها را گردآوری فرمود .
کیهان فرهنگی: درباره خوشنویسی هم، حضرت سفارش داشته اند؟!
هراتی: بله در خصوص خوشنویسی و چگونگی کتابت آیات، زیبانویسی، قلم تراشی و مسایلی از این دست، احادیث با ارزشی وجود دارد که در کتاب «نفایس الفنون» آمده است . مثلا خطاب به عبدالله عباس می فرماید: «فاصله سطرهارا گشاده کن» ! یا درجایی دیگر می فرماید: «دوات را لیقه کن و نوک قلم را دراز بتراش و حروف را در هم فشرده کن .» که به احادیث و منابع آنها در کتاب «تجلی هنر در کتابت بسمله» اشاره کرده ام .
کیهان فرهنگی: در مورد خط معقلی چه نظری دارید؟
هراتی: این خط معقلی که قدمت آن به قبل از اسلام می رسد، یک خط چند ظرفیتی است . به همین دلیل که هم خط سیاه و هم فضاهای خالی آن خوانده می شود . مثلا اگر سواد آن کلمه جلاله الله است، بیاض آن هم نام مبارک محمد (ص) است . به همین دلیل در معماری مساجد استفاده می شود . گاهی هم کلمه ای را می نویسند و بعد کلمات دیگری را هم با قلم ریزتر در داخل آن می نویسند . این نوع خط معقلی متداخل نامیده می شود که بسیار پیچیده است و انسان را به تفکر وامی دارد . باید دانست که معقل متداخلی هم مأخوذ از عقل و اندیشه است . و همینطور معقل که تلفظ آن بر وزن محفل است، به معنی دیوار و قلعه بلند هم به کار می رفته و خط ساده آن نظیر سایر خطوط است .
کیهان فرهنگی: جناب هراتی در تابلوهای شما انواع تکنیک های نقاشی و کتیبه دیده می شود و یک نمایشگاه کامل در خانه است . در این خصوص توضیح بفرمائید .
هراتی: در زمینه نقاشی من دیدگاه میراثی دارم، معتقد هستم هنر و تمدن هر ملت با تاریخ آن گره خورده اند و کسی که کار هنری می کند باید با تاریخ درگیر شود .
به همین دلیل روی تاریخ کتابت و خط هم خیلی کار کرده ام . کتابت را همیشه از کتابت حضرت علی (ع) شروع می کنم که آن حضرت پایه گذار اصل است . به همین جهت یک کاری است که به شیوه ایشان انجام داده ام . یعنی خط کوفی بدون نقطه و اعراب .
کیهان فرهنگی: شما جایی در ضمن سخنرانی از قطاعی و چند تکنیک هنری از یاد رفته نام برده اید و این که آنها را دوباره به صورت اثر هنری ارایه کرده اید . در مورد تکنیک های کار در قطاعی، توضیح بفرمایید که چیست و از کجا آمده است .
هراتی: مکتب هنری قطاعی را ما قبلا داشته ایم، اما گم شده بود و من در کتاب ها و مقاله هایم که در مطبوعات به چاپ رساندم، بارها به این موضوع اشاره کرده ام . دیرگاهی نیست که اروپایی ها این فنون را از ما گرفته اند، و به آن کولاژ می گویند .
کولاژ به معنی چسباندن است و آن را تبدیل به یکی از جلوه های هنر مدرن کرده اند . در این شیوه سنتی که آنرا صنعت عکس هم گفته اند به جای آنکه اول طراحی را انجام دهند، ابتدا کاغذ را رنگ می کنند و بعد طراحی را، که با بریدن آغاز می شود .
این شیوه، هم برای خط است و هم برای تذهیب و نقاشی، که من در اینجا برای نقاشی استفاده کرده ام .
یک نمونه کار آن را از «کوپک هروی» در دوره صفوی داریم، که تذهیب معرق است و آقای عتیقی نمونه این کار را دارند و من در دو سالانه نگارگری دوم، ضمن سخنرانی در معرفی این مکتب، هم این نقاشی و هم آن اثر فوق العاده ظریف را، به موزه هنرهای معاصر آوردم و نشان دادم که فیلم آن در آرشیو این موزه وجود دارد .
کیهان فرهنگی: لطفا در مورد هنر از یاد رفته قطاعی هم بیشتر توضیح بفرمایید .
هراتی: این شیوه به وسیله مولانا کوچک هروی ؛ هنرمند ایرانی ابداع شده است، که در مکتب هرات و عهد سلطان حسین بایقرا می زیسته است .
این مکتب نشان دهنده وسعت دیدگاه هنرمندان مکتب هرات است . در حقیقت هنرمندان این مکتب اولین رنسانس بزرگ هنری دنیا را پدید آوردند که در سراسر جهان تاثیرگذار شد . بدبختانه در محیطهای هنری دانشگاهی ما، نه ابعاد هنر قطاعی آشکار شده و نه تاثیر این هنر بر هنر غرب، مورد بررسی قرار گرفته و نمی دانند کلاژ، همان قطاعی است که قدمتی قبل از رنسانس دارد .
اساس این هنر بر سه اصل قرار دارد:
اول، رنگ آمیزی و آماده سازی کاغذ .
دوم، طراحی و طرح اندازی و آماده سازی زیرساختاری . یعنی آنچه که هنرمند می خواهد بر آن طرح افکند و اطلاع کافی از عناصر تصویری، ارتباط آن با مواد طرح، از مهمترین مسایلی ست که باید در این مورد لحاظ شود . سوم، برش و قطع برای اثر هنری اصل، که شناخت کافی از کار و رنگ می خواهد در این زمینه علاوه بر نقاشی و تذهیب قطاعی، یا معرق کاغذی و خطوط قطاعی هم کار می شد و البته گاهی هم قسمت بریده شده و هم قسمت های باقیمانده، مورد استفاده قرار می گرفت . هنر قطاعی در معماری هم استفاده های خاص دارد .
کیهان فرهنگی: در مورد آثاری که شما یا ابوی آن را «تضمین» نامیده اید، توضیح بفرمایید و نمونه هایی هم اگر هست به تماشا بنشینیم .
هراتی: به خاطر دارم که چند سال قبل از پیروزی انقلاب، پدرم می گفت: همانطور که ما در شعر، شیوه هایی به نام «تضمین» داریم، در نقاشی سنتی ایران هم «تضمین» داریم، که نوعی احترام گذاشتن به پیشکسوتان بوده . و ایشان می گفتند: شما هم از هر نقاش یا نگارگر پنجاه یا صدسال گذشته، اثری انتخاب و آنها را با هم ترکیب کن و یک کاری هم از خودت در بین آن ها قرار بده، که خودش نوعی تذکره نامه مصور است .
مدت ها به فکر بودم و بعد نمونه ای را ساختم که در سال 1355 به اتمام رسید . 37 شخصیت از هنرمندان زمان بود و بعد به تناسب موضوع، یک نمونه کار خودم را هم در کنار آنها نقاشی کرده ام . ضمنا همه رنگ گذاری ها از خودم بود .
یک «تضمین» را هم از آثار طراحی های بدون رنگ استاد فرشچیان ترکیب کردم و رنگ آمیزی آنها هم به تناسب مضمون از خودم بود، که عنوان آن را گذاشته ام بشنو از نی چون حکایت می کند .
با توجه به این که رنگ اصولا نماد است، با الهام از نمادهایی که در فرهنگ و هنر شرق و ایران وجود دارد، برای لباس عروس جوان از رنگ نارنجی استفاده کردم، که در بسیاری از مناطق ایران و هند، رنگ قرمز رنگ مهمی است و نماد زندگی و شادابی است؛ من هم آغاز زندگی یک زوج را با لباس نارنجی نشان داده ام و نقاشی کرده ام و با روش ابره سازی حرکت آنها را در مسیر زندگی و طول زمان نشان داده ام و سرانجام در قالب پیری و بی رنگی و مرگ به شکلی خاص، پایان زندگی آن دو زوج را تصویر کرده ام که در حال غرق شدن در ورطه فنا هستند .
کیهان فرهنگی: سخن از نور، رنگ و نماد به میان آوردید، لطفا در مورد کارکرد رنگ و نور در هنرهای ایرانی و اسلامی هم توضیح بفرمایید .
هراتی: ایرانیان از اولین مردمانی بودند که به دنیای پر راز و رمز، نور و رنگ توجه خاص نشان دادند . حضور نمادهای خورشید در آثار هنری ایرانیان، شاهدی از این مثال است . اما در خصوص رنگ، سخن بسیار است . مثلا: نوروز را باید جشن رنگ ها گفت، زیرا در هنگام نوروز هم طبیعت دارای رنگ های فراوان می شود، و هم ایرانیان متأثر از طبیعت، خانه های خود را با بهره گیری از رنگ ها زینت می دادند و از رنگ های مختلف برای آذین دیوارها و اشیاء خود استفاده می کردند . در سفره هفت سین هم، رنگ های مختلف را به کار می گرفتند و با لباس های رنگین، پای سفره می نشستند . گل های رنگین صحرا را به خانه ها می آوردند و شهر را با رنگ های درخشان، آراسته می کردند . مورخان هم نوشته اند که شهر هگمتانه دارای هفت دیوار تو در تو بود، هفت نوع کنگره داشت که هر یک به رنگی خاص بودند .
کیهان فرهنگی: در نقاشی و سایر هنرها چه کارکرد اصولی داشتند؟
هراتی: در نقاشی ایرانی، حاکمیت با نور است و رنگ ها با حداکثر نور در نقاشی به کار می روند که ممکن است در تضاد با یکدیگر هم باشند . مولوی در مثنوی، اشاره ای زیبا دارد . می گوید:
گه نظر بر نور بود آن گه به رنگ
ضد به ضد پیدا شود چون روم و زنگ
دیدن نور است آن گه دید رنگ
وین به ضد نوردانی بی درنگ
اتفاقا نقاشان غربی هم از تضاد رنگ در نقاشی ایرانی خیلی استفاده کرده اند و همین حاکمیت های نوری در نقاشی های ما سبب شده است تا نقاشان بزرگی مثل گوگن، هانری ماتیس و ویکتور روازارلی به تقلید از ما، نگاه های تازه ای به موضوع آثار پیدا نموده و مکتب های جدیدی را خلق کنند یا مثلا هربرت رید می گوید: بهترین شیوه های رنگ آمیزی را در مینیاتورهای ایرانی می توانید ببینید و منشأ اصلی هرکدام را پیدا کنید .
کیهان فرهنگی: خصوصیات این رنگ ها جایی ذکر شده است؟
هراتی: از این رنگها پرفسور گیرشمن در کتاب «هنر ایران» نام می برد . رنگ سفید، سیاه، سرخ، ارغوانی، آبی، نارنجی و زرد که غالبا در لباس های سنتی ایرانیان دیده می شود، مظهر شادی و سلامتند . در مورد رنگ نارنجی قبلا اشاره ای داشتم، که در میان مردم سرزمین هند هم مظهر نور و شادی و نشاط است که غم ها و رنج ها را زایل می کند .
در سرزمین هندوستان، درختی با گل های نارنجی و گلبرگ های پر و فراوان می روید که «آسوکا» نام دارد . این درخت، مظهر زندگی خوانده می شود . در مراسم ازدواج لباس های عروس یا دستمال عروس به رنگ نارنجی و از گل های «آسوکا» بر سر عروس و داماد می ریزند، تا آنها از غم و اندوه و بدبختی درامان بمانند .
کیهان فرهنگی: در نقاشی، نگارگری و سایر هنرهای ایرانی بیشتر از چه رنگی استفاده شده است؟
هراتی: آبی لاجوردی، و زرد اخرایی، از کهن ترین رنگ های شناخته شده در ایران است که در سفال های رنگین و آجرهای تخت جمشید هم از آن استفاده شده است .
معادن لاجورد در کوه های اطراف کاشان و سیلک است . اولین مشتریان این رنگ ها بعد از مصارف داخلی، چینی ها بودند .
بنابراین، رنگ آبی رنگ ملی ایران است، اما بعد از اسلام همین رنگ مورد توجه قرار گرفت و در معماری ها هم به کار می رفته است و آن را به نام رنگ آبی محمدی نامیده و در گاوصندوق همچون زر، نگاهداری می کردند .
کیهان فرهنگی: چرا در آثار شما، رنگ آبی کمتر به چشم می خورد .
هراتی: به ضرورت از آبی هم استفاده می کنم، ولی از رنگ سبز بیشتر استفاده می کنم که رنگ اسلامی است . به طورکلی رنگ در آثار «نماد وجودی انسان» است و به همین جهت بیشتر از رنگ زرد اخرایی استفاده می کنیم که نماد و بیانگر آدمی از خاک است .
کیهان فرهنگی: آیا هنر ایرانی و اسلامی در هنر سایر ملل هم تأثیرگذار بوده است؟
هراتی: من به اعتبار بیش از سی سال تحقیق توانسته ام به اسناد بسیاری از این تاثیرگذاری ها دسترسی پیدا کنم . نظیر آنچه «رامبراند» درباره هنر شرق و ایران گفته است، فراوان است . اما چون ذکر همه آنها میسر نیست، بخشی از آنها را یاد می کنم . البته باید گفت همه مانند «رامبراند» به صراحت و صداقت، اعتراف نکرده اند .
پرفسور ویلهم فون بده، کتابی درباره «تاریخ هنر» دارد . در آنجا پیرامون تأثیر هنر ایران بر اروپا می نویسد: رنگ آمیزی فرش های ایرانی در بالابردن و ارتقاء کیفیت رنگ آمیزی آثار نقاشان قرن پانزدهم ایتالیا و قرن هفدهم هلند موثر بوده است .
پرفسور ژولیوس لسنیک، در سلسله کتاب های هنری خود به تاثیرپذیری از فرش های دوره صفویه اشاره می کند و رئیس موزه لوور پاریس هم اخیرا در مورد صحت تئوری نور ابن هیثم و نجم الدین کبری اظهاراتی داشته و توجه نقاشان امروز و هنرشناسان را به شناخت نظریات این بزرگان جلب کرده است .
لازم به یادآوری است که کمال الدین بهزاد هنرمند بزرگ مکتب هرات و تبریز، براساس نظر این بزرگان، رنگ را به کار می برده است .
کیهان فرهنگی: حالا که سخن از فرش و نقش و نگار آن به میان آمد، درخصوص این رشته هنری هم اگر سخنی هست، بفرمایید .
هراتی: من می گویم حفظ آثار هنری در موزه های ایرانی برای هنرمندان ایرانی، ارزش های حیاتی دارد و خروج آنها ما را دچار کم خونی حیات فرهنگی می کند . همانطور که هرکس خون می فروشد، زودتر از همه دچار رنجوری و کم خونی می گردد . هنرهای ایرانی از جمله هنر فرش بافی ما در حال حاضر دچار این حالت است .
امروز می خواهند فرش را به دانشگاه ها ببرند و تحت عنوان توسعه فرش یا علمی کردن، آن را از آغوش مادر جدا می کنند و به جایی می برند که فرش ماشینی را بهتر از دستباف می شناسند و تفاوت آنها را چه عرض کنم . در حالی که دانشگاه واقعی فرش ما، روستاها و کلاس های درس آن، خانه های تاریک و نمور روستایی، و استادان فرش هم همان مادرانی و افرادی هستند که هزارها سال است این هنر را به فرزندان خود انتقال می دهند و به همین دلیل فرش را هنر ملی خود می دانیم . فرش را به مدارس ببرید در مدارس ابتدایی و راهنمایی و متوسطه کشور، ساعاتی را برای یادگیری آن اختصاص بدهید تا فرزندان ما بدانند خاستگاه فرش هایی که بازارها و موزه های جهان را فتح کرده، همین فرش های دست بافته مادران و پدران آنهاست . آنوقت فرزندان ما، دوباره با میراث مادران و پدران خود، آشتی می کنند و مدرسه هم به ارزشیابی واقعی دست پیدا می کند نه نمره های قبولی، در این صورت هم دانشگاه، فرش را به خانه آورده ایم، هم درس فرش را ...
کیهان فرهنگی: مگر شما به نوعی با صادرات فرش مخالفت دارید؟
هراتی: به هیچ وجه تولید فرش اصیل و صدور آن همواره مورد نظر است . به همین جهت می گویم در مدارس و در ساعات بعدازظهر در مراکز تولید قالی های متنوع، شرایطی منطقی پدید بیاوریم تا آنها بتوانند در کنار مادر یا پدر هنرمند خویش قالی و فرش ببافند و معلم مدرسه هم بعد از آموزش های لازم مدیریت هنری، نظارتی داشته باشد و آن را به عنوان یک مهارت ارزشیابی کند و نمره بدهد . همانطور که امروز، چین مدرسه قالی دارد، بسیاری از تولیدات را می توان از مدرسه شروع کرد . اما فرش های ممتاز هنری و فرهنگی که به وسیله استادان بافته می شود باید به عنوان نمونه و الگوی تولید مورد استفاده قرار گیرد و فروش یا صدور آن تابع اصول باشد .
خروج آثار هنری میراثی که اشاره شد مقوله ای دیگر است و به صادرات فرش یا آثار هنری ربطی ندارد . تحصیل کرده های هنری باید کارگاه های تولید داشته باشند تا بتوانند آثار متفاوت خود را، در بازارها یا موزه ها بفروشند این با صدور به شکل فعلی فرق دارد . انباشت آثار هنری ممتاز گذشته و خروج مخفیانه آنها، یک فرهنگ بی خبری و بیگانه به خود پدید آورده که به همه شئون فرهنگی ما لطمه زده که نهایتا به باور کاذب «مرغوبیت جنس خارجی» منتهی شده تا رقابت را از ما بگیرد . باید پایگاه های تولیدی و رقابت را به خانه و کاشانه خود بیاوریم تا حمیت ملی برای مصرف هم پدید بیاید .
کیهان فرهنگی: در مورد مقالات تخصصی خودتان بفرمایید که در کجا به چاپ رسیده است .
هراتی: تعداد مقالات تخصصی من به بیش از یکصدوسی مقاله می رسد و در نشریات تخصصی مختلف نظیر کتاب ماه هنر، مجله فرهنگستان و مجله رشد هنر و تکنولوژی و مطبوعات مختلف نظیر کیهان فرهنگی و ... به چاپ رسیده است .
هر مبحث هنری را هم که فعلا فرصت نوشتن آن را نداشته باشم فتح بابی کرده از مکتب های فراموش شده یاد می کنم .
کیهان فرهنگی: و آثار آماده چاپ ...
هراتی: علاوه بر مجموعه مقالات قرآن شناسی فرهنگ لغات و اصطلاحات هنرهای ایرانی هم آماده است که 30 سال روی آن زحمت کشیده ام . یکی هم «هنر و قرآن» راجع به خطوط و شیوه های آن است که خیلی کار کرده ام . یک سری هم مقالات پژوهش هنر بر روی نقوش و انواع نقش های سنتی، حدود 30 سال یادداشت نویسی کرده ام و منتظر شرایط مناسب برای چاپ آنها هستم .
کیهان فرهنگی: بفرمایید با نزدیک شدن به ماه مبارک رمضان، چه حس و حالی دارید؟
هراتی: آخ آخ، هر سال ماه مبارک رمضان که می رسد، دلم می خواهد در حوزه قرآنی پر بزنم .
کیهان فرهنگی: معمولا در فرصت های مغتنم ماه مبارک رمضان به چه کارهایی می پردازید؟
هراتی: چند سالی است که با ایجاد کارگاه آیه نگاری و هنرهای قرآنی در نمایشگاه قرآن، از ساعت 10 صبح تا 10 شب تا پایان ماه رمضان به فعالیت های هنر و قرآن می پردازیم . به جوانان هنرمند و علاقه مندان قرآن، درس اجرایی هنر و قرآن می دهم که در این راستا فرزندانم و برخی از شاگردان و دانشجویان سابقم، مرا یاری می دهند .
کیهان فرهنگی: برای نمایشگاه امسال چه تدارک دیده اید؟
هراتی: امیدوارم توفیق پیدا کنم تا حرفهای تازه و طرح های جدیدی برای جلوه های هنر و قرآن را مطرح کنم .
کیهان فرهنگی: آثاری که در نمایشگاه آماده می کنید، پس از پایان نمایشگاه به کجا می رود؟
هراتی: آثار تهیه شده چند نوع است و به وسیله افرادی که جذب کارگاه می شوند انجام می گیرد: دسته اول، آثار آموزشی است . توسط مردمی که در فضای قرآنی، به آموزش هنر پرداخته اند و مسلما دلشان می خواهد آنها را به خودشان بدهیم که همین کار را می کنیم در دو سال گذشته مجموع آثار را، فیلم و اسکن کرده ایم که در آرشیو وزارت ارشاد موجود است .
دسته دوم: آثار نمونه سازی دانشجویان و افراد عضو کارگاه به عنوان استاد و مدرس هستند . آنها را هم به همان ترتیب به خودشان بر می گردانیم، تعدادی از آثار تولیدی هم که در مسابقه پایانی کارگاه، به کسب جوایزی موفق شده اند تحویل وزارت ارشاد می دهیم تا در ویژه نامه ها به چاپ برسد .
کیهان فرهنگی: از آثاری که تاکنون در زمینه هنرهای قرآنی کار کرده ایم بفرمایید .
هراتی: گاهی که فرصتی دست دهد اثری می سازم که متضمن بیان یک مسأله هنری از نظر سبک کار یا شیوه های اجرایی و تکنیکی از یاد رفته است و از آنجایی که این نوع کار کردن، نیاز به وقت بسیار دارد، از زمان شروع تا پایان کار، خیلی طول می کشد . تعداد آنها، همین آثار مختلفی است که در اینجا ملاحظه می فرمایید .
کیهان فرهنگی: با توجه به این که شما خراسانی هستید و ارادت خاصی هم به حضرت رضا (ع) دارید، آیا آثاری هم به آستان قدس هدیه کرده اید؟
هراتی: در موزه «گنجینه قرآن و نفایس» آستان قدس رضوی 8 تابلو از آثار اینجانب نگهداری می شود که تقدیمی حقیر به روضه رضوی است و عبارتند از:
1 - تابلو معرق چوب و نازک بری .
2 - تابلو سیمرغ که کلا با استفاده از برگ های گیاهان و فنون سنتی ساخته شده .
3 - شمایل نگاری انتظار فرج به صورت لایه چینی و برجسته .
4 - قلمدان با حدیث کتابت شده با روکش چوب که پدیده ای تازه از ترکیب روکش چوبی و پاپیه ماشه است .
5 - قلمدان پاپیه ماشه .
6 - سیمرغ بر روی چوب به شیوه آقامیرکی .
7 - مرغ های سنتی به قلم سیاهی و شیوه آقامیرکی، که هر یک از این آثار به گونه ای راوی فنون و صنایع هنری از یاد رفته است .
کیهان فرهنگی: این آثار برای نمایش است یا نگهداری در بخش های دیگر؟!
هراتی: قبلا در داخل یک ویترین و در طبقه هم کف موزه قرآن و نفایس همراه با آثار هنری و قرآنی «دوره صفوی تا عهد حاضر» قرار داشت . آلان در مخزن نگهداری می شوند تا شاید در شرایط بهتری عرضه شوند .
کیهان فرهنگی: آقای دکتر از شما تشکر می کنم که وقت برای انجام مصاحبه گذاشتید، از جناب کشفی می خواهیم به عنوان حسن ختام گفت وگو، صحبتی داشته باشند .
کشفی: امروز که در جمع شما برای این گفت وگو حضورداشتم، بهترین روز برای مرور خاطرات شیرین همکاری با گروه هنر در آن ایام بود .
وقتی من به مجموعه آثار ایشان نگاه می کنم، اعم از آثار و تابلوها و تألیفات، در یک کلام خلاصه می کنم که انسان، اگر با هنر عجین وآمیخته نباشد، زندگی برای او معنا ندارد و شاید معنای زندگی «دید هنری» است، که انسان در آفرینش همه چیز را زیبا ببیند . همه چیز را در حال تعالی، شکل گیری و رویش ببیند، و این روش را در کار استاد هراتی می بینیم . این موضوع نشان می دهد که پویایی، بستگی به سنتی یا مدرن بودن ندارد .
هراتی: من هم از اهتمام کیهان فرهنگی در مقوله هنر و فرهنگ ایران زمین و از تلاش های ارجمند مدیر مسئوول محترم سپاسگزارم و برایتان توفیق بیشتر از درگاه حضرت احدیت خواستارم . همینطور از حضور هنرمندان بزرگوار آقایان استاد کشفی و استاد عتیقی سپاسگزارم .
منبع: کیهان فرهنگی، مهر 88