رودابه حمزه‌اي، شاعر کودکان، سرودن شعر را از سنين پايين شروع کرده است. در ابتدا شعرهايش در نشريات کودک و نوجوان چاپ مي‌شد، اما در ادامه کتاب هاي او يکي پس از ديگري چاپ و منتشر شد که از ميان آنها مي توان به«کلبه کوچک شاپرک‌ها»،«مجموعه اي از مهرباني»، «خيال صورتي»، «از انار تا خدا»، «شاپرک ميوه آسمان است»، «آموزش الفبا به صورت شعري اين جوجه اردک گم شده!»،«ترانه‌هاِ عابر پياده با شرکت مورچه صاف و ساده»، «ترانه‌هاي شهروند کوچک با شرکت يک اردک بانمک»، «توپ آسمان»اشاره کرد. اخيراً هم کتاب هاي «آقا مهدي جان سلام»، «دست بزنم به قليون؟»، «دست بزنم به کبريت؟» و«دست بزنم به چاقو؟» توسط انتشارات سوره مهر حوزه هنري سازمان تبليغات اسلامي از اين شاعر کودکان چاپ و منتشر شده است. در گفت و گوي زير، نظرات اين شاعر درباره شعرهايش و همچنين موقعيت شعر کودک در ايران را با هم مرور مي کنيم.
***
براي هر شاعر يا نويسنده اي، چاپ اولين کتابش براي ادامه مسير او در راهي که انتخاب کرده، تاثيرگذار است. اولين کتاب شما در چه سالي و با چه شرايط منتشر شد؟
اولين کتابم « کلبه کوچک شاپرک ها» و همزمان دومين کتابم «مجموعه اي از مهرباني» در يک سال چاپ شد و از عجايب خلقت اينکه هر دو اين کتاب ها ، يکي در بخش کودک و ديگري در بخش نوجوان از طرف داوران جشنواره به عنوان کتاب برگزيده سال انتخاب شد
از چه زمان شعر به عنوان يک دلمشغولي ادبي وارد زندگي شما شده و آيا در دوران کودکي هم به شعر و شاعري علاقه اي داشتيد؟
بد نيست بدانيد من از وقتي خيلي کوچک بودم به خواندن شعر علاقه داشتم. حافظه‌ام براي شعر حفظ کردن خوب بود. کتاب‌هاي جديدي را که کانون منتشر مي‌کرد، مي‌خواندم و زود حفظ مي‌شدم. شعرها و ترانه‌هاي برنامه‌هاي تلوزيوني را هم همين طور. کلا توي خانه‌ي ما پدر و مادرم به کتاب خواندن خيلي اهميت مي‌دادند و وجود کتاب‌خانه در خانه‌ي ما هميشه مهم و ضروري محسوب مي‌شد.مادر من در جواني شعر مي‌گفت. بعضي اشعارش که دوبيتي و رباعي بود، در مجله‌ي جوانان و زن روز چاپ شده بود.
همه اين مساله را زياد مي‌شنويم که بايد در هر مناسبتي براي کودکانمان کتاب هديه بخريم و وقتي من بچه بودم همين طور بود. يعني پدر و مادرم براي مناسبت‌هاي مختلف برايم کتاب هديه مي‌خريدند. خاطره‌ي جالبي هم در اين زمينه دارم؛ پدرم که ديده بود من خوب شعر حفظ مي‌کنم و علاقه دارم، يک ديوان شمس تبريزي برايم خريد و وزن کرد که ۶ کيلو و ۴۰۰ گرم بود. کتاب را به من نشان داد و گفت مي‌خواهم ببينم از اين کتاب اين وزني تو چند کيلويش را حفظ مي‌کني.
پس با اين توضيح، ورود شما به عرصه شعر با زمينه سازي لازم و از سن پايين شروع شده است.
بله، من از ۱۲ سالگي کم کم شروع کردم به شعر گفتن. شعرهاي مهدي سهيلي و نيما را مي‌خواندم و براي خودم شعر مي‌گفتم. فکر مي‌کردم شعرهاي من در حد و اندازه‌اي نيست که به کسي نشان بدهم. اين قضيه ادامه داشت تا زماني که ازدواج کردم و بچه‌دار شدم. يک روز که با دخترم رفته بوديم تا برايش کتاب کودکانه بخرم، يک کتاب ديدم که محتواي ضعيفي داشت و من را خيلي به فکر فرو برد که شايد بتوانم شعرهاي زيباتر و با وزن و قافيه‌تري بگويم. در حقيقت جرقه‌ي اصلي براي سرودن شعرهاي کودکانه همين حس مادرانه و دلسوزانه بود. کم کم که شروع به کار کردم متوجه شدم مي‌توانم شعر کودکانه بگويم و با حمايت‌هاي آقاي مصطفي رحماندوست به جلسه‌هاي مجله‌ي کيهان بچه‌ها رفتم و کم کم پيشرفت کردم.
حضور شما به عنوان شاعر کودک در برنامه هاي کودک تلويزيون به چه شکلي شروع شد و چگونه آن را ادامه داديد؟
با معرفي برادر جوانِ موسيقيدانم«رضا حمزه اي » به تأتر کودک و صدا و سيما راه پيدا کردم . رضا براي اشعارم آهنگ مي ساخت و مجموعه « يک تابلو يک حماسه » به کارگرداني رضا فياضي آغاز کار مشترک من و برادرم در صدا و سيما شد. مشغله ام زياد شده بود و انگيزه زندگي ام زيادتر . روزها با عشق به امور بچه ها رسيدگي مي کردم و شب ها درس مي خواندم و شعر مي سرودم و کتاب چاپ مي کردم و برنامه تلويزيوني مي نوشتم و در جلسات شعر حضور پيدا مي کردم.
شما در يکي از کتاب هايتان با عنوان«آقا مهدي جان، سلام» اشعار کودکانه اي براي امام زمان سروده ايد. درباره اين شعارهاي اين کتاب هم توضيح مي دهيد؟
بله، سروده‌ها در اين مجموعه در واقع تجلي نوجوان درونِ من است که پيش‌تر، اين اشعار در مجله نوجوان سيب منتشر شده بود. اين اشعار که تمامي آنها به زبان محاوره سروه شده است، شعرهاي عاطفي و احساسي است و در آنها به سليقه نوجوان احترام گذاشته شده است. اشعار اين کتاب در شش فصل گفته شده است که سروده‌ها با شعري درباره امام زمان(عج) آغاز و با شعري از آن حضرت به پايان مي‌رسد.
با توجه به تجربه‌اي که در زمينه‌ي کار کودک داريد، کودکان بيشتر به چه موضوعاتي علاقه‌مندند و آيا ما توانسته‌ايم در زمينه‌ي شعر کودک ارتباط خوبي با بچه‌ها برقرار کنيم؟
در اين زمانه، ما شعر را از کتاب خارج کرده‌ايم و وارد تلوزيون کرده‌ايم. عصر تکنولوژي است و تلوزيون و راديو در دسترس‌ترين رسانه‌هايي هستند که حتا بچه‌هاي روستايي هم با آن در ارتباط هستند. ما بايد با توجه به استعداد‌ها و نيازهاي بچه‌ها پيش برويم و همراه کردن شعر و موسيقي يکي از روش‌هايي است که به علاقه‌مند کردن بچه‌ها کمک بزرگي مي‌کند. وقتي شعر همراه موسيقي و نمايش توي ذهن بچه‌ها برود، ماندگاري بيشتر دارد.
و بچه‌ها هم بيشتر جذب مي‌شوند، يکي از کتاب‌هاي من با نام ماجراهاي شالي از انتشارات راه ابريشم همراه با سي دي و موسيقي است که بازخورد بسيار مفيدي هم داشته. در حقيقيت ما بايد انگيزه‌ي بچه‌ها را براي خواندن کتاب بالا ببريم. و اين در زماني که حجم تفريحات بچه‌ها زياد شده کار سختي است و بستگي به هنرمندي ما که براي بچه‌ها خدمت مي‌کنيم دارد.
تعريف شما چه تعريفي از شعر کودک داريد و به نظرتان ضرورت سرودن شعر براي کودک چيست؟ و اين نوع شعر چه کارکردي دارد؟
شعر کودک پل ارتباطي شيرين و ظريف و سرسبزي است که دنياي بزرگترها را به دنياي بچه پيوند مي‌دهد.به نظر من بهترين زبان براي گفتگو با کودک، شعر است. ما با شعر و ادبيات مي‌توانيم با کودک ارتباط برقرار کنيم. پيام‌هاي خودمان را هنرمندانه به او بدهيم. ناشناخته‌ها را برايش هويدا کنيم. يک دنياي رويايي و زيبا در ذهنش بسازيم و در آخرين مرحله با شعر مي‌شود به کودک مفاهيم را آموزش داد. شعر کمک به شکل‌گيري عاطفه کودک مي‌کند. حتي تخيل کودک را از زندگي پيرامونش قوي‌تر مي‌کند و نگاهش را به اطراف دقيق‌تر مِي‌کند.
شما چه ويژگي هايي را براي شعر کودک قائل هستيد؟
شعر کودک از نظر ميزان واژه، دايره محدودي دارد. دنياي بچه‌ها خاص است. آنها مثل نواري خام هستند که ما آن را شکل مي‌دهيم. در شعر کودک بايد به او کمک شود که پيرامون و دنيايش را بشناسد ولي در شعر بزرگسال، نيازي به اين امر نيست. او رشد يافته و کامل است و دنيا را تحليل مي‌کند.
دنياي بچه‌ها زلال است. بايد با آنها با صداقت صحبت کنم و اگر اين طور نباشد، شعر ما را نمي‌پسندند و ناخودآگاه آن را جذب نمي‌کنند. زبان شعر کودک، روان است. تصاوير عيني هستند و عين در شعر کودک بسيار قوي است. تصاويري که به بچه‌ها ارايه مي‌دهيم بايد عيني و محسوس و قابل لمس باشند. تصاوير شعر بايد با واقعيت بيروني قابل تطبيق باشد و براي کودک قابل تجربه باشد. ربط منطقي و دليل درست در تشبيه‌هاي شعر بايد خيلي مورد دقت قرار گيرد.
روند رشد شعر کودک را در اين دهه چهطور ارزيابي مي‌کنيد؟
روند رو به رشدي داشته‌ايم، اما معتقدم که گاهي همه‌ي شرايط براي رشد آثار کودک مناسب است. اما ما خودمان موانعي ايجاد مي‌کنيم. کتاب‌هاي سه گانه‌ي من در زمينه خطرات کبريت و سيگار و قليان چاپ شده. اين کتاب‌ها هم تخصصي هستند هم تحت نظر کارشناسان خبره‌اي تاليف و چاپ شده‌اند. گوش ما نسبت به شنيدن اين مسائل حساس شده و فکر مي‌کنيم شايد براي کودکان مناسب نباشد. ولي ما بايد يادمان باشد کودکان ما هميشه اين چيزها را مي‌بينند و در جريان آن هستند.
قليان و سيگار و کبريت مدام در مکان‌هاي عمومي جلوي چشم بچه‌ها هستند و ما بايد از الان که مي‌توانيم، آنها را با خطرات آنها آشنا کنيم تا در وجودشان نهادينه شود و حتا آنها باشند که روي بزرگ‌تر ها تاثير بگذارند. ما نبايد صورت مساله را پاک کنيم. بلکه بايد سعي کنيم با زبان کودکانه به بچه‌ها آگاهي لازم را بدهيم. تجربه آشکار آن هم همياران پليس کوچک هستند که مدام مراقب رانندگي بزرگ‌ترهايشان هستند و به آنها تذکر مي‌دهند. پس ما وقتي با هوش و ذکاوت زياد کودکان روبه‌رو مي‌شويم، بايد رشد شعر را هم بر مبناي همين مساله پايه گذاري کنيم.
از منظر شما قالب‌هاي رايج و متداول در شعر کودک کدام است؟
رايج‌ترين قالب در شعر کودک، چهارپاره است. همه قالب‌ها مي‌توانند براي کودکان به کارگرفته شوند اما چارپاره متداول‌تر از همه است. اما شعر نو در ادبِيات کودک، توفيق خاصي نداشته است. چون کودک و خصوصاً خردسال علاقمند به ريتم و موسيقي و وزن است. مصراع‌هاي شعر کودک بايد کوتاه باشند و ضرب اهنگ و ريتم جذاب باشد.
حالا اگر بخواهيد راجع به دشواري‌هاي شاعر شعر کودک بگوييد،به چه مواردي اشاره مي کنيد؟
متأسفانه هرجا قرار است کاري براي کودک انجام شود، همه امکانات و تسهيلات نصف مي‌شود. و اين در حالي است که همه مي‌دانيم کودکان امروز، فردا را مي‌سازند و با هزينه کردن براي آنها، درواقع هزينه‌اي نکرده‌ايم و کاري سراسر سود انجام داده‌ايم. متأسفانه در بازار نشر، حق التأليفِِ‌ها کم است. رقباي انتشاراتي که کارهاي کم ارزش بازاري چاپ مي‌کنند، بدون دردسر به کار خود ادامه مي‌دهند و نظارت کافي بر عملکرد آنها نيست. در ديدگاه بسياري از افراد، شعر کودک، ساده‌تر و سهل‌تر است و در حالي که شعر کودک درست مثل دندانپزشکي کودک است.
دندانپزشک کودک علاوه بر مدرک دندانپزشکي بايد تخصص اطفال هم داشته باشد. در صنعت شعر هم علاوه بر شاعري و شناخت اسلوب شعر، بايد شناخت و درک درستي از کودک وجود داشته باشد. من علاوه بر شعر کودک، شعر بزرگسال هم مي‌نويسم، و ادعا مي‌کنم که سرودن شعر کودک و کار براي کودک بسيار سخت تر و حساس‌تر از کار براي بزرگسال است. سختي و اهميت کار را مقايسه بين ميزان و تعداد شاعران بزرگسال و شاعران شعر کودک، نشان مي‌دهد. جايگاه شعر کودک در عرصه‌ي ادبيات، جايگاه خطير و حساسي است.
به نظر من فرهنگ و ارشاد بايد توجه بيشتري به بازار نشر داشته باشد. تا هرکس نتواند به اسم کار براي کودک، کارهاي بي ارزش و کم مايه‌اش را چاپ کند و با کار براي کودک، تجارت کند. و از سوي ديگر ناشران دولتي فضاي کار و عرضه و ارائه‌ي کار را تنگ نگه دارند و فرصت شکل‌گيري و بروز و ظهور به ديگران ندهند
به نظرتان فضاي شعر کودک در قبل و بعد از انقلاب چه تغييراتي کرده و اگر بخواهيد مقايسه اي بين اين دو دوره داشته باشي، به چه مواردي اشاره مي کنيد؟
صراحتاً مي‌گويم که قبل از انقلاب، قحطي شعر کودک بود. و چيزي به عنوان شعر کودک در حدي که امروز هست، وجود نداشت. در کودکي ما شعر کودک، نوشته نمي‌شد و فقط گاهي در راديو و تلويزيون و گاهي کانون، تحرکاتي انجام مي‌شد. تنها شاعر رسمي کودک در قبل از انقلاب، «محمود کيانوش» بود. من اعتقاد دارم شعر کودک در بعد از انقلاب شکل گرفته است. و آقاي رحماندوست در پرورش شعر کودک نقش مؤثري داشته است. انقلاب و جنگ باعث شدند که فرهنگ سازي براي بچه‌ها از طريق ادبيات کودک صورت بگيرد. و بچه‌ها با دگرگوني‌هاي سياسي و اجتماعي بعد از انقلاب و جنگ، آشنا شوند. و اصلاً به دليل انقلاب و جنگ بود که نياز به شعر کودک، احساس شد.
در کل، چه تعريفي از کار شاعران و نويسندگان کودک داريد و بهترين ويژگي کتاب‌هاي کودکان را در چه مي دانيد؟
شاعران و نويسندگان کودک، با طرح موضوعي در شعرها و قصه‌هايشان، در جهت بيدار کردن احساسات و عواطف دروني کودک تلاش و سعي مي‌کنند با عبور از کنار دل و ذهن آنها، احساسات خفته را در جان و روح آنها بيدار سازند؛ احساساتي که مي‌تواند در همه عمر همراه کودکان باشد و کليدي براي باز کردن درهاي يأس و نااميدي و دستيابي به نوع مطلوب زندگي؛ همچنين توانايي بهترين انتخاب‌ها و انتخاب بهترين راه‌ها را براي حل مشکلات در طول عمر انسان امکان‌پذير سازد. همان‌گونه که يک نوزاد با پيش‌نياز آموزش متولد مي‌شود، سرگرمي و آموزش روحي و احساسي او نيز از جمله مهم‌ترين مسائل تربيتي و ساختار شخصيتي او محسوب مي‌شود.
در اين مرحله است که نويسنده و شاعر کودک، با قابليت‌هاي وجودي يک روان‌شناش و جامعه‌شناس، با نگارش و چاپ آثار خود، به دنياي کودکان قدم مي‌گذارد و، در قالب يک دوست صميمي، مادر و پدري دلسوز و يک هم‌سن و هم‌سان و هم‌فکر، براي آنها قلم مي‌زند و با استفاده از عناصر هنري و صنايع ادبي، در ناخودآگاه ذهن آنان نفوذ مي‌کند و، ضمن سرگرمي، آموزش‌هاي غيرمستقيم خود را با ظرافت و هنرمندي خاص به کودکان منتقل مي‌کند.
نويسنده و شاعري که کودکان را مي‌شناسد و متعلق به دنياي کودکان است و به حس و حال و سلايق و علايق کودکان اشراف کامل دارد. نتيجه اينکه کتابي که داستاني باشد، ولي نتيجه‌گيري خاصي از آن به عمل نيايد و شعري که بيدارکننده احساسات عاطفي کودکان نباشد فقط و فقط چينش کلمات و اداي اصوات ممتد است و بود و نبودش تأثيري در ذهن و دنياي مخاطب نخواهد داشت. بهترين ويژگي کتاب‌هاي کودکان تلطيف روح و انتقال پيام اخلاقي و بيدار نمودن عواطف و احساسات در کودکان است. پس آموزش غيرمستقيم و سرگرم‌کننده هنر است؛ هنري که در جان و روح نويسندگان و شاعران واقعي کودک و نوجوان نهفته است.
عده اي معتقدند ورود به حوزه شعر کودک و انتشار کتاب براي کودکان سخت شده است. چه در اين باره چه نظري داريد؟
متأسفانه، برخلاف اساتيد پيشکسوت ادبيات کودک مثل شکوه قاسم نيا و مصطفي رحماندوست که راه را براي جوانان باز نگه مي‌داشتند، امروزه، شاعران کودک کاملاً برعکس عمل مي‌کنند و اجازه ورود شاعران جوان را به اين عرصه نمي‌دهند. و من هشدار مي‌دهم که اگر اين روند ادامه پيدا کند، در آينده نزديک با بحران مؤلف کودک روبه‌رو خواهيم شد. و اين خيانت به ادبيات کودک است. ما اساتيدي مثل امين‌پور و ملکي داشته‌ايم که در پرورش جوانان زحمت فراواني کشيده‌اند و شاعران خوبي را تربيت کرده‌اند. برخلاف آنها امروزه ديگران با شعر کودک تجارت مي‌کنند و مراکز فرهنگي که بايد حامي شاعران کودک باشند، اين مهم را ناديده مي گيرند.
منبع : سایت سازمان تبلیغات اسلامی http://www.ido.ir